Moroko

Moroko (òrere Morocco me usem Uketchieen̄) ìre ido me Agan̄ Magerep me Afirika agan̄ inyọn̄. Ido yi ìkiyaka isi ida Okwaan̄ Ile Mediterenia me agan̄ inyọn̄, mè iyaka ikpọ Emen-awaji Atilantik me agan̄ ichep-ura kan̄; Aljeria onenikup me agan̄ mbum-ura kan̄, sà Sayara Ichep-ura (eyi òkup me ifan̄a mgbọ keyi) okup me agan̄ osiki kan̄. Moroko mêkigbini ikọ ifolek Ceuta, Mellila mè Peñón de Vélez de la Gomera, eyi otutuuk cha ekupbe me irak mkpulu Sipen mèlek si owuwa asabọn achọ ìkup igbet ido kiban̄. Ama ibot Moroko ìre Rabat sà ama-ile òmimin ichit me emen kan̄ ore Kasabilanka [Casablanca]. Okike ijọn̄ ido ya ìre 710,850 km²; sà otu-ifuk ene ìluluk me emen ore 36 efie. Ebi Arabu-Berbà ere 99% me lek otutuuk ebi ìluk me ido ya.

Akarake Idris I ochilibe ido Moroko me emen acha 788 AO, owuwa esese ọgbọn̄ mkpulu [dynasty] mîkpulu ido ya. Mgbọ mkpulu ido ya owelebe owot ichit ìre emen mgbọ Almoravid mè Almohad ekikpulube. Me emen mgbọ ya, ido Moroko îwele owot isi ire Aiberia [Iberia] mè agan̄ inyọn̄ ichep-ura Afirika. Mkpulu eyi ebi Ijọn̄ Ubọọn̄ Pọtugalu ìbene me Moroko me emen akọp mè senturi go, mgbọ ebi Pọtugal etimbe ikpan̄ agan̄ otu okwaan̄ eyi ido ya, mè isa me ikeya inama ama-ǹluk inyi lek kiban̄. Ama echi ebi Pọtugal enamabe cha îkup inire emen senturi akọp mè jaaba mè akọp mè jeeta. Ọgbọn̄-mkpulu Marinid mè Saadi mîkeke ida ebi ofifi ife ìnunu me emen akọp mè senturi jaaba inenibọkọ ido ya ikpulu. Me ikeya, Moroko gaalek onire ido me Afifika agan̄ inyọn̄ eyi ebi Otoman kpekọt ibọkọ ikpulu. Ọgbọn̄-ubọọn̄ Alouite eyi òkikpulu ido ya ire chereyi ìbọkọ ido ya me acha 1631. Ike ido ya okupbe me otu Okwaan̄ ile Mediterenia, inenikitaba ebi Yurop; eya onenirọ inyi efele ido ya irek ita me acha 1912 – agan̄ ebi Furans ekikpulu, agan̄ ebi Sipen ekikpulu, mè agan̄ ebi ido iba cha mèlek ebi ofifi ido me Yurop ekigbaan̄ ikpulu (òkukup me ama ile Tangier).

Ido Moroko ìnibọkọ utelelek me acha 1956; akarake eya, îkeke inye me esuuk mè iyaka ikikaan̄ njennyisi si, ire ibe esa etọt me lek ebi kè ido ìkup me agan̄ ya. Ọmọ ore òso <economy> go òmimin ichit me Afirika ire ibe efuk igọọk me lek <GDP>.

Moroko mîtumu isibi ibe ke ido Sayara Ichep-ura, eyi mgbọ ebi Sipen ekikpulube, ìre eyi kiban̄. Me 1975, ebi Sipen mîtumu ibe ke ema mêtele ido ya inyi ebi Moroko mè ebi Mọritania; eya onenirọ inyi ebi kpechieek mèlek mkpulu-ido [rebels/guerilla] ebene eketim akọn̄ ekeme mgbaan̄-nchieek ya. Me 1979, Mọritenia osasan̄a lek; ìkayaka ìweek ibọbọkọ ido ya. Etim ya îfo isi ikitim ire 1991 etetbe ubọk ikaan̄. Mgbọ keyi, Moroko okikpulu irek iba-me-ita me lek ido Sayara Ichep-ura. Mîsa lek irọrọ esuuk, ire, ìkakaan̄ ibot nu.

Mkpulu ido Moroko ìre mkpulu ebi ubọọn̄ [monarchy]. Ire, mîkaan̄ uwu inama-ikan [parliament] eyi ekigogobo ene itap. Ekikpulu ido ya ike ikpa ikan-ido [constitution] odobe. Ogwu ubọọn̄ Moroko ore ogwu ibot mkpulu ido; îkaan̄ unye enenen òfolek irọrọ inu me ido mè me agan̄ ibọbọp ikan [has vast executive and legislative powers]. Ọmọ si okitọ ikọ òfolek ebi akọn̄ ido, mgbaan̄-nrọ eyi ido ya mèlek ebi kè ofifi ido [foreign policy], mè erumfaka [religion].

Ido yi ìre ge me lek ebi kè ido ìkitọ ikọ me Afirika mè me linyọn̄ agan̄ ebi Arabu. Ogwu ubọọn̄ Moroko ore ogwu ibot mkpulu ido; îkaan̄ unye enenen òfolek irọrọ inu me ido mè me agan̄ ikan [has executive and legislative powers]. Ọmọ si okitọ ikọ me lek ebi akọn̄ ido, me mgbaan̄-nrọ eyi ido ya melek ebi kè ofifi ido mè me agan̄ erumfaka [religion]. Uwu inama-ikan ido ya ìre eyi agwut iba [the legislature is bicamaral] - "Assembly of Representatives" mè "Assembly of Councillors." Ogwu ubọọn̄ môkọt inyi ida egwenbe dahirs, eyi òkaan̄ unye kire inyinyi ikan. Ọmọ si môkọt iyat uwu inama-ikan me mgbọ îkpabe ikọ òfolek isan̄a mèlek ogwu <prime minister> mè ogwu ibot uwu ikan òkikpọ chieen̄ me lek ikpa ikan-ido [president of the constitutional court].

Erumfaka Moroko ìre eyi Isilam sà usem ekisa irọ inu me ido ya ore usem Arabu, Bebà mè Asaniya [Hassaniya]. Mîkitumu Furench si. Enibọkọ usem Bebà itap me lek usem mkpulu ido ya me acha 2011, mije îwuuk lek ire usem ekitumu me ido ya sabum ebi musilim enitim ikpan̄ ido ya mè ibọkọ ikikpulu me emen senturi jaaba AO. Orọmijọn̄ eyi ido Moroko ìgwugwa echi ebi Bebà, Arabu, Ju, Afirika agan̄ Ichep-ura mè Yurop.